#12 – Bàn về chữ “thế” trong chiến lược
Trong tiếng Việt, ta thường nói “nắm thế chủ động”, “giữ thế cân bằng”, “tạo thế lâu dài”, hay “rơi vào thế khó”.
Từ “thế” xuất hiện trong vô số hoàn cảnh, nhưng có lẽ không nhiều người trong chúng ta dừng lại để nghĩ xem bản chất của nó là gì. Ở phương Tây, gần như không có từ nào có nghĩa tương đương hoàn toàn. Power nói về quyền lực, advantage về lợi thế, momentum về đà chuyển động, nhưng thế là sự kết hợp của cả ba: là trạng thái của hoàn cảnh khi được sắp đặt chuẩn xác, khiến sức mạnh trở nên tự nhiên và ít phải gồng sức.
Tôn Tử chưa chắc đã là người đầu tiên nhưng là chắc chắn là người khiến khái niệm shi (勢) - “thế” được biết đến rộng rãi như yếu tố cốt lõi làm nên chiến thắng. Ông cho rằng người cầm quân giỏi không chỉ biết đánh, mà biết tạo ra tình thế khiến thắng lợi gần như chắc chắn. Trong Binh pháp Tôn Tử, “thế” được ví như cây cung đã căng, mũi tên chỉ chờ được buông ra. Khi địa hình, tinh thần và thời cơ cùng hội tụ, hành động trở nên nhẹ mà hiệu quả. Một đạo quân nhỏ nhưng ở đúng vị trí có thể đánh bại lực lượng lớn hơn nhiều.
Thế trong tư tưởng Á Đông vì vậy không đơn thuần là sức mạnh, mà còn là sự định vị. Người hiểu thế không hỏi “làm sao để mạnh hơn”, mà hỏi “làm sao để bố trí lực lượng ở đúng chỗ”. Đó có thể là vị trí vật lý, như quân đội nắm điểm cao; vị trí tâm lý, như nhà ngoại giao kiểm soát nhịp của cuộc đối thoại; hoặc “vị trí” trong dòng chảy lịch sử, khi một quốc gia chọn đúng thời điểm để hành động. Một nước tầm trung ở vị trí trung tâm của các mạng lưới giao thương có thể có thế hơn cả các quốc gia lớn mạnh hơn nhưng ở “rìa”. Một doanh nghiệp ở đúng xu hướng công nghệ sẽ có thế hơn những tập đoàn lớn nhưng chậm thích ứng.
Thế vì vậy gần với siêu hình học hơn là vật lý đơn thuần. Nó nói về hướng nghiêng của hoàn cảnh chứ không chỉ về lực. Trong một cuộc tranh luận, người có thế là người mà mọi lý lẽ đều tự nhiên dẫn về hướng có lợi cho họ. Trong một thị trường, người có thế là kẻ mà hệ sinh thái xung quanh đang vận động theo. Trong chiến tranh, người có thế là người chọn được mặt trận, thời điểm, và phương thức khiến đối phương phải đánh theo cách mình muốn.
Cách nhìn ấy khác với truyền thống phương Tây vốn nhấn mạnh ý chí và hành động. Clausewitz nói chiến tranh là sự “va chạm của những ý chí đối kháng”, còn Tôn Tử xem đó là nghệ thuật sắp đặt sao cho chiến thắng vẫn đến mà không cần giao chiến. Hai cách tiếp cận trên lý thuyết không loại trừ nhau, nhưng “thế” mở ra một góc nhìn khác: thay vì cố kiểm soát tất cả, người làm chiến lược học cách kiến thiết, gây dựng các điều kiện thuận lợi để kết quả mong muốn tự hình thành.
Trong lịch sử, những ai nắm được thế thường nắm phần thắng trước cả khi hành động. Trận Xích Bích thời Tam Quốc, liên minh Tôn Lưu yếu hơn Tào Tháo rất nhiều, nhưng họ hiểu địa hình sông nước và gió mùa, sắp đặt thế trận khiến quân Tào không phát huy được sức mạnh. Ở châu Âu, khi Anh đối phó với Napoleon, việc kiểm soát biển giúp họ duy trì thế dù lực lượng lục quân yếu hơn. Trong Chiến tranh Lạnh, Mỹ và Liên Xô không chỉ đọ sức mạnh hạt nhân mà còn tìm cách duy trì thế chiến lược bằng liên minh, công nghệ và vị thế đạo đức.
Trong kinh tế, thế cũng quyết định sự bền vững của quyền lực. Amazon không chỉ thành công vì mô hình bán lẻ, mà vì họ tạo được hạ tầng khiến cả thị trường phụ thuộc. Khi nền tảng logistics và dữ liệu đã hoàn chỉnh, sức mạnh của họ trở thành thế tự bồi đắp. Apple giữ thế không chỉ vì sản phẩm tốt, mà vì họ tạo ra hệ sinh thái khép kín, nơi mỗi người dùng trở thành một mắt xích trong mạng lưới giá trị.
Trong thể thao hay trò chơi, thế thể hiện ở khả năng kiểm soát nhịp độ. Một đội bóng mạnh không chỉ vì kỹ thuật, mà vì biết điều tiết thời gian, ép đối thủ di chuyển theo mình. Trong cờ vua, ai chiếm được trung tâm bàn cờ thường nắm thế thượng phong, dù quân chưa “ăn” nhiều quân cờ của đối phương. Trong poker, người ngồi cuối vòng cược luôn có thế tốt hơn vì được quan sát hành động của người khác trước khi ra quyết định.
Trong chính trị quốc tế, thế là nền tảng của vị thế quốc gia. Mỹ có thế nhờ hệ thống đồng minh và sức mạnh của đồng USD như đồng tiền dự trữ của cả thế giới, cho phép họ duy trì ảnh hưởng vượt xa biên giới lãnh thổ. Trung Quốc nhiều năm qua tìm cách xây thế qua đầu tư hạ tầng, thương mại và sáng kiến kết nối như Vành đai và Con đường. Việt Nam, với vị trí địa chính trị đặc biệt, cũng phải tính đến thế trong từng bước đi: làm sao để ở vị trí thuận lợi giữa các trung tâm quyền lực, giữ quan hệ cân bằng mà vẫn có không gian tự chủ.
Tuy vậy, thế không phải thứ cố định. Nó có thể được tạo ra, củng cố, hoặc đánh mất. Một quốc gia có thể mất thế khi đánh giá sai thời điểm, hoặc khi quá tin vào sức mạnh vật chất mà quên đi cấu trúc xung quanh đã đổi khác. Liên Xô cuối thập niên 1980 vẫn có sức mạnh quân sự khổng lồ, nhưng thế chiến lược đã suy yếu vì kinh tế trì trệ và tư tưởng cứng nhắc. Nhật Bản sau Thế chiến II ngược lại, dù không có quân đội lớn, lại gây dựng được thế kinh tế và công nghệ khiến cả thế giới phải điều chỉnh theo.
Ở cấp độ cá nhân, thế cũng là điều quyết định thành công lâu dài. Có người không cần nói nhiều vẫn tạo ảnh hưởng vì họ ở đúng vị trí, đúng thời điểm. Có người nỗ lực không ngừng mà vẫn không đi tới đâu vì hành động của họ ngược chiều xu thế. “Thế” trong cuộc sống là khả năng sắp đặt môi trường, quan hệ và thời gian để mọi thứ tự nhiên ủng hộ mục tiêu của mình. Một nhà lãnh đạo giỏi biết khi nào cần xuất hiện và khi nào nên lùi để giữ đà. Một người chơi cổ phiếu khôn ngoan biết kiên nhẫn đợi thị trường thuận theo phía mình thay vì chạy theo từng nhịp dao động ngắn hạn.
Điều cốt lõi là thế không đến từ ý chí, mà từ hiểu biết. Nó đòi hỏi quan sát lâu dài, kiên nhẫn và sự cảm nhận vô cùng tinh tế. Người có thế không nhất thiết là người hành động nhiều, nhưng khi họ hành động, hiệu quả thường gấp nhiều lần. Trong bối cảnh hiện nay, khi thế giới biến động nhanh và các cấu trúc cũ đang dần dịch chuyển, khả năng đọc được “thế trận” sẽ ngày càng quan trọng. Một chính sách, một quyết định, hay một chiến lược dù đúng về lý vẫn có thể thất bại nếu đi ngược chiều thời cuộc.
Hiểu thế vì vậy cũng phần nào là học cách khiêm tốn. Không ai có thể điều khiển hoàn toàn dòng chảy của thế giới, nhưng ta có thể chọn vị trí phù hợp để dòng chảy ấy giúp mình đi xa hơn. Người làm chiến lược giỏi không cố giành phần thắng trong mọi đường đi nước bước, mà tạo ra địa hình thuận lợi, để đảm bảo họ có thể giành được những chiến thắng mang tính quyết định. Có thể nói, thế là trạng thái khi con người, hoàn cảnh và thời điểm gặp nhau trong một chiều hướng tự nhiên. Biết xây và giữ được thế, vì vậy là không thể thiếu nếu muốn thấu hiểu nghệ thuật của chiến lược.
