#19 - Nghệ thuật kết hợp Con Người với AI trong thời đại tự động hóa
Ngô Hoàng
Trong một diễn đàn kinh tế toàn cầu mới đây tại Singapore, cựu Thủ tướng Anh Rishi Sunak đã chia sẻ những lời khuyên ông đã nói với các con gái tuổi teen của mình về cách định hướng nghề nghiệp trong một thế giới đang bị định hình lại bởi trí tuệ nhân tạo (AI). Qua chia sẻ, có thể thấy những lời khuyên này không chỉ đơn thuần là quan điểm của một chính khách về giáo dục nghề nghiệp, mà phản ánh một thực tế đang diễn ra trong mọi lĩnh vực kinh tế toàn cầu: thế hệ trẻ ngày nay đang đối mặt với một cuộc cách mạng công nghệ có quy mô và tốc độ chưa từng có, đòi hỏi họ phải thành thạo cả hai thế giới của công nghệ tiên tiến và những phẩm chất sâu sắc nhất của con người.
Bản chất công việc đang thay đổi sâu sắc
Báo cáo “Tương lai việc làm 2025” của Diễn đàn Kinh tế Thế giới năm nay đưa ra những con số đáng chú ý về sự chuyển đổi lao động đang diễn ra. Trong khi 85 triệu công việc có thể biến mất trên toàn cầu do tự động hóa vào năm 2030, nhưng công nghệ cũng sẽ tạo ra tới 97 triệu công việc mới. Con số ròng tích cực này che giấu một thực tế phức tạp hơn nhiều: Bản chất công việc đang thay đổi mạnh mẽ, và những người lao động thành công trong tương lai sẽ là những người có thể điều hướng được sự giao thoa giữa năng lực công nghệ và tính nhân văn.
Thị trường AI tự động đang chứng kiến sự bùng nổ chưa từng có. Từ mức 5,25 tỷ USD năm 2024, thị trường này dự kiến tăng vọt lên 52,62 tỷ USD vào năm 2030 với tốc độ tăng trưởng kép hàng năm ấn tượng là 46,3%. Một số nguồn khác dự báo con số còn cao hơn, lên tới 70,53 tỷ USD với tốc độ tăng trưởng 42,8% từ năm 2023 đến 2030. Điều này không chỉ đơn thuần là sự tăng trưởng công nghệ mà là sự tái cấu trúc cơ bản về cách thức con người thực hành công việc.
Hãng McKinsey ở Anh ước tính rằng AI tạo sinh có thể mang lại thêm cho nền kinh tế khoảng 13 nghìn tỷ USD vào năm 2030, làm tăng GDP toàn cầu khoảng 1,2% hàng năm. Một số ước tính khác cho rằng con số này có thể lên tới từ 2,6 đến 4,4 nghìn tỷ USD mỗi năm. Tuy nhiên, cùng với những cơ hội này là những thách thức đáng kể: Có tới 30% các hoạt động lao động ở các nước phát triển có thể được tự động hóa vào năm 2030, và ít nhất 14% nhân viên trên toàn cầu có thể phải thay đổi nghề nghiệp do số hóa, robot và tiến bộ AI.
Các công ty lớn đã bắt đầu điều chỉnh chiến lược nhân sự theo hướng này một cách quyết liệt. JPMorgan, Wells Fargo và Citigroup đã tăng số lượng nhân viên liên quan đến AI lên 13% chỉ trong 6 tháng. Trong khi đó, Accenture sa thải 11.000 nhân viên và mở rộng các chương trình đào tạo AI; còn IBM đã thay thế hàng trăm công việc bằng các hệ thống AI đồng thời tạo ra các công việc mới trong bán hàng và tiếp thị; riêng Amazon cắt giảm nhân sự ngay cả khi mở rộng các đội ngũ xây dựng và quản lý các công cụ AI. Thông điệp ở đây là rất rõ ràng: Không phải tất cả công việc đều biến mất, nhưng gần như tất cả công việc đều đang thay đổi.
Sự phân chia lại lao động
Ông Sunak cùng các nhà lãnh đạo công nghệ như CEO Anthropic Dario Amodei dự đoán rằng người lao động sẽ sớm quản lý các đội nhóm tác nhân AI - những chương trình phần mềm có khả năng xử lý các nhiệm vụ một cách tự động. Ông nhấn mạnh rằng mọi người, dù là sinh viên mới tốt nghiệp hay lãnh đạo cấp cao, sẽ phải làm quen với việc quản lý một đội nhóm các tác nhân. Sinh viên tốt nghiệp phải học cách phân chia nhiệm vụ giữa các tác nhân, xác minh độ chính xác và duy trì sự tò mò.
Báo cáo “Tương lai Việc làm 2025” tiết lộ một bức tranh chi tiết về sự phân chia công việc hiện tại và tương lai. Ngày nay, 47% nhiệm vụ công việc được thực hiện chủ yếu bởi con người, 22% được xử lý chủ yếu bằng công nghệ, và 30% liên quan đến nỗ lực cộng tác. Tuy nhiên, đến năm 2030, các tỷ lệ này dự kiến sẽ thay đổi đáng kể, với các nhiệm vụ được chia đều gần như ngang bằng giữa các phương pháp tiếp cận của con người, máy móc và lai ghép. Sự chuyển đổi này đang tạo ra những gì các nhà nghiên cứu gọi là sự thông thạo AI-con người.
Sự chuyển đổi này đã tạo ra một loạt “vai trò lai” mới mà thị trường lao động chưa từng biết đến. Thị trường tác nhân AI toàn cầu dự kiến sẽ tăng từ 5,1 tỷ USD năm 2024 lên khoảng 47,1 tỷ USD vào năm 2030, đánh dấu tốc độ tăng trưởng 44,8% hàng năm. Đến năm 2035, các tác nhân AI được dự báo sẽ tăng lợi nhuận kinh doanh tổng thể khoảng 38%, làm nổi bật tác động đáng kể của tác nhân AI đối với hiệu quả hoạt động và tăng trưởng doanh thu. Đáng chú ý, hiện đã có tới 82% doanh nghiệp có kế hoạch tích hợp các tác nhân AI trong vòng 3 năm tới.
Báo cáo từ Tổ chức Lao động Quốc tế dự đoán rằng các công việc trong thiết kế hệ thống AI, phân tích dữ liệu và lập trình AI sẽ trải qua một số tỷ lệ tăng trưởng cao nhất. Business Insider chỉ ra rằng các vai trò như chuyên gia học máy, quản trị viên ứng dụng và kiến trúc sư giải pháp sẽ được tìm kiếm cao, ngay cả trong các công ty phi công nghệ cần nhân viên để tích hợp các công cụ AI vào quy trình làm việc của họ. Ngoài ra, việc tích hợp AI vào các quy trình kinh doanh sẽ cần có các công việc tập trung vào giám sát sự cộng tác AI-con người, đảm bảo triển khai AI có đạo đức và quản lý các dự án được thúc đẩy bởi AI.
Trí tuệ cảm xúc (EQ) có vai trò lớn hơn
Khi AI trở nên phức tạp hơn, một nghịch lý thú vị xuất hiện: Những khả năng sâu sắc nhất của con người trở nên có giá trị hơn, không kém hơn. Báo cáo của Diễn đàn Kinh tế Thế giới cho thấy rằng trong khi các kỹ năng công nghệ như AI và dữ liệu lớn đang dẫn đầu về tốc độ tăng trưởng, tư duy sáng tạo và các kỹ năng cảm xúc-xã hội như khả năng phục hồi, linh hoạt, sự nhanh nhẹn, tò mò và học tập suốt đời cũng đang trở nên ngày càng nổi bật hơn.
EQ đã thể hiện như một kỹ năng quan trọng trong kỷ nguyên AI với những con số ấn tượng. Nghiên cứu từ TalentSmart cho thấy 90% những người làm việc có hiệu suất cao có EQ cao, và EQ chiếm tới 58% hiệu suất công việc trên các ngành. Đáng chú ý hơn, 85% nhà tuyển dụng cho biết EQ quan trọng hơn IQ, và những người có EQ cao kiếm được trung bình 29.000 USD mỗi năm nhiều hơn so với những người có EQ thấp hơn.
Một Báo cáo mới đây của Đại học Harvard cho thấy một số kỹ năng trí tuệ cảm xúc như động lực, sự tự nhận thức, sự đồng cảm và lắng nghe tích cực được xếp hạng trong top 10 trong danh sách 26 năng lực cốt lõi mà nhà tuyển dụng tìm kiếm. Nghiên cứu từ O.C. Tanner Institute tiết lộ những con số còn ấn tượng hơn: Nhân viên làm việc cho các tổ chức có EQ cao có khả năng là người quảng bá cao gấp 6 lần, có khả năng có mục đích cao gấp 9 lần, có khả năng làm việc xuất sắc cao gấp 13 lần và có khả năng cảm thấy thành công mạnh mẽ cao gấp 18 lần.
Tác động của EQ lên hiệu quả tổ chức cũng rất rõ ràng. Các tổ chức do các nhà lãnh đạo có trí tuệ cảm xúc cao dẫn dắt thấy lợi nhuận cao hơn 20% theo báo cáo của McKinsey. Các đội nhóm với các nhà lãnh đạo có EQ cao báo cáo tỷ lệ nghỉ việc thấp hơn 50% theo dữ liệu từ SHRM. Thêm vào đó, 71% nhà quản lý tuyển dụng đánh giá cao EQ hơn kỹ năng kỹ thuật, trong khi 75% nhân viên thích làm việc cho một nhà lãnh đạo có EQ cao.
Đầu tư vào phát triển EQ cũng mang lại kết quả cụ thể. Các chương trình đào tạo lãnh đạo có thể cải thiện điểm EQ lên đến 25%, và việc đào tạo tập trung vào EQ cải thiện giải quyết xung đột lên đến 30%. Đặc biệt, 76% nhân viên cho rằng EQ là quan trọng đối với thành công tại nơi làm việc, và nhân viên có EQ cao có khả năng tham gia vào xung đột tại nơi làm việc thấp hơn 4 lần. Trong lĩnh vực dịch vụ khách hàng, đào tạo EQ cải thiện đánh giá dịch vụ khách hàng lên 20%, và khách hàng có khả năng trung thành với các thương hiệu có EQ cao hơn 50%.
Ranh giới mà AI không thể vượt qua
Sáng tạo đại diện cho một giới hạn khác nơi con người giữ lợi thế riêng. Một nghiên cứu được công bố trên tạp chí Nghiên cứu Sáng tạo của Đại học Nam Úc xác nhận rằng AI không có khả năng sáng tạo độc lập. Thay vào đó, nó hoạt động như một công cụ tiên tiến tuân theo các hướng dẫn của con người. Trong khi AI có thể tạo ra nội dung dựa trên các mẫu trong dữ liệu đào tạo của nó, nó thiếu khả năng tư duy trừu tượng, trải nghiệm chủ quan và khả năng tưởng tượng các khả năng vượt ra ngoài những gì đã biết.
Giáo sư David Cropley của Đại học Nam Úc nhấn mạnh rằng tương lai của công việc gợi ý rằng máy móc, AI, tự động hóa và robot sẽ đảm nhận các nhiệm vụ định kỳ, thuật toán và có thể dự đoán được, giải phóng mọi người để tập trung vào công việc không thể dự đoán, phi thuật toán và sáng tạo. Tuy nhiên, nếu AI có khả năng sáng tạo, thì tiền đề này sẽ sụp đổ và tương lai của công việc cho con người sẽ ít chắc chắn hơn nhiều.
Nghiên cứu từ Harvard Business School so sánh tiềm năng sáng tạo của ChatGPT với các đổi mới được cung cấp bởi số đông do con người tạo ra, phát hiện ra những kết quả thú vị. Trong khi AI có thể tạo ra các ý tưởng khả thi nhanh chóng với chi phí thấp, các ý tưởng tốt nhất đến từ những nơi mà con người và AI cộng tác. Với mọi người thiết kế, lời nhắc là liên tục làm việc với AI để phát triển các ý tưởng nguyên bản hơn. Một nghiên cứu thú vị từ AI startup TattoosAI cho thấy hơn 50% người tham gia không thể phân biệt được giữa các thiết kế hình xăm do AI tạo ra và những thiết kế do nghệ sĩ con người tạo ra. Điều đó cho thấy AI có thể mô phỏng sự sáng tạo ở mức độ nhất định, nhưng vẫn không thể thay thế chiều sâu của sự sáng tạo con người thực sự.
Học tập suốt đời
Ông Rishi Sunak lưu ý thêm rằng sinh viên tốt nghiệp phải học cách phân chia nhiệm vụ giữa các tác nhân, xác minh độ chính xác và duy trì sự tò mò, nhấn mạnh nhu cầu học tập suốt đời. Đây không còn là một khái niệm xa vời mà đã trở thành một yêu cầu thiết yếu cho sự tồn tại nghề nghiệp với những con số đáng báo động.
Diễn đàn Kinh tế Thế giới ước tính rằng 59% lực lượng lao động toàn cầu sẽ cần đào tạo lại vào năm 2030 để đáp ứng nhu cầu kỹ năng thay đổi. Gần 50% tất cả nhân viên sẽ cần đào tạo lại đáng kể vào năm 2025 do những tiến bộ trong công nghệ như tự động hóa, trí tuệ nhân tạo và học máy. Nghiên cứu từ McKinsey Global Institute báo cáo rằng tới 30% dân số trong độ tuổi lao động ở các nước phát triển có thể cần phải đào tạo lại và có được các kỹ năng mới để duy trì khả năng làm việc vào năm 2030.
Theo PwC, đến giữa thập niên 2030, tới 30% công việc có thể được tự động hóa. Một số nghiên cứu từ Goldman Sachs dự đoán rằng hai phần ba công việc ở Mỹ và châu Âu bị phơi nhiễm với một mức độ tự động hóa AI nào đó, và khoảng một phần tư tất cả các công việc có thể được thực hiện hoàn toàn bởi AI. Nghiên cứu từ Đại học Pennsylvania và OpenAI cho thấy một số lao động văn phòng có học thức kiếm tới 80.000 USD mỗi năm là những người có khả năng bị ảnh hưởng nhiều nhất bởi tự động hóa lực lượng lao động.
Diễn đàn Kinh tế Thế giới cảnh báo thêm rằng 44% kỹ năng của người lao động sẽ bị gián đoạn trong vòng 5 năm. PwC dự báo tổn thất năng suất toàn cầu lên tới 8,5 nghìn tỷ USD do khoảng cách lực lượng lao động ngày càng tăng. Những con số này phản ánh một thực tế mới: giáo dục không còn là trải nghiệm một lần trong đời nữa, mà là một chuỗi liên tục suốt đời.
Các công ty hàng đầu đã nhận ra điều này và đang đầu tư mạnh mẽ vào phát triển nhân viên với những con số ấn tượng. Amazon cam kết bỏ ra hơn 1,2 tỷ USD để nâng cao kỹ năng cho 100.000 nhân viên vào năm 2025 thông qua các chương trình như Học viện Kỹ thuật và Đại học Học máy. IBM đã khởi động các chương trình đào tạo lại quy mô lớn với các nền tảng huy hiệu kỹ thuật số, báo cáo hàng triệu huy hiệu được nhân viên kiếm được. Chương trình Live Better U của Walmart bao gồm 100% học phí cho các bằng cấp của nhân viên, dẫn đến tỷ lệ nghỉ việc thấp hơn gấp 4 lần cho những người tham gia.
AT&T đã đầu tư 1 tỷ USD trong một nỗ lực nhiều năm để đào tạo lại gần 50% lực lượng lao động của mình cho tương lai, hợp tác với Udacity để phát triển các chương trình Nanodegree tùy chỉnh. Chi tiêu đào tạo doanh nghiệp đạt 92,3 tỷ USD ở Mỹ vào năm 2021, trung bình 1.071 USD cho mỗi nhân viên hàng năm cho khoảng 33 giờ học tập, với 89% các chuyên gia học tập và phát triển đồng ý rằng xây dựng kỹ năng chủ động là quan trọng để điều hướng tương lai của công việc.
Dữ liệu gần đây cho thấy xu hướng tích cực: 50% lực lượng lao động đã hoàn thành đào tạo như một phần của các chương trình học tập và phát triển, một cải thiện đáng chú ý từ 41% năm 2023. Xu hướng tăng này phổ biến trên gần như mọi ngành công nghiệp, nhấn mạnh sự công nhận ngày càng tăng về phát triển kỹ năng liên tục như là yếu tố quan trọng đối với mọi ngành.
Những thách thức mới
Tuy nhiên, thách thức lớn vẫn còn đó. Nghiên cứu cho thấy chỉ có 38% các hãng tin rằng nhân viên của họ hoàn toàn sẵn sàng sử dụng AI, mặc dù hơn 50% cho biết AI hiện nay thúc đẩy việc ra quyết định hàng ngày. Chỉ 27% nhà tuyển dụng thoải mái với ứng viên sử dụng các công cụ AI cho các nhiệm vụ như viết CV hoặc nghiên cứu phạm vi lương, cho thấy sự mâu thuẫn trong cách các công ty tiếp cận AI.
Dữ liệu từ TalentSmartEQ cho thấy 23% nhân viên có điểm dưới 69 trong Nhận thức Xã hội, có nghĩa là gần một phần tư nhân viên có thể gặp khó khăn trong việc diễn giải cảm xúc của người khác. Ngoài ra, 21% người được khảo sát xem các nỗ lực quản lý thay đổi của tổ chức họ là không hiệu quả, cho thấy nhu cầu về các chiến lược hỗ trợ sự phát triển cá nhân, động lực học liên cá nhân và hạnh phúc tại nơi làm việc tổng thể.
Sự tham gia vào giáo dục người lớn vẫn không đồng đều, với những người lớn tuổi, thu nhập thấp hơn và ít bằng cấp hơn ít có khả năng tham gia nhất. Diễn đàn Kinh tế Thế giới cảnh báo rằng trong khi 59% người lao động cần đào tạo lại vào năm 2030, không phải tất cả người lao động cuối cùng sẽ nhận được nó, có khả năng để lại một phân khúc lớn của xã hội phía sau.
Lời khuyên cho thế hệ trẻ Việt Nam
Kể từ khi rời Downing Street vào tháng 7/2024, ông Sunak đã đảm nhận vai trò cố vấn tại Microsoft, Anthropic và Goldman Sachs, qua đó làm sâu sắc thêm sự đóng góp của ông trong lĩnh vực AI. Những bình luận của ông dựa trên một cơ sở lớn khi ông là người tổ chức Hội nghị thượng đỉnh An toàn AI đầu tiên của Anh vào năm 2023. Đối với giới trẻ Việt Nam hôm nay, những lời khuyên của ông Sunak có ý nghĩa đặc biệt quan trọng khi Việt Nam đang trong giai đoạn chuyển đổi số mạnh mẽ.
Thứ nhất, phát triển kiến thức AI như một năng lực cơ bản. Điều này không có nghĩa là mọi người cần trở thành nhà khoa học dữ liệu, mà là hiểu các khái niệm AI cơ bản, cách các hệ thống AI hoạt động, các giới hạn và rủi ro của chúng;
Thứ hai, đầu tư mạnh mẽ vào việc phát triển trí tuệ cảm xúc và các kỹ năng con người khác. Trong văn hóa Việt Nam, nơi mà mối quan hệ con người và sự hòa hợp xã hội được đánh giá cao, những kỹ năng này có một nền tảng vững chắc để xây dựng;
Thứ ba, tập trung vào việc phát triển các kỹ năng lai kết hợp chuyên môn kỹ thuật với hiểu biết của con người. Thứ tư, học cách cộng tác với AI thay vì cạnh tranh với nó. Thứ năm, phát triển khả năng phục hồi và khả năng thích nghi trong một thị trường lao động không ổn định;
Cuối cùng, cam kết với học tập suốt đời như một tư duy, không phải như một sự kiện.
Như chính ông Sunak đã nhấn mạnh, chúng ta sẽ không bao giờ đánh mất tầm quan trọng của khả năng suy nghĩ, lý luận và đặt câu hỏi một cách phản biện. Những kỹ năng này, kết hợp với khả năng thông thạo công nghệ và cam kết học tập suốt đời, sẽ xác định ai sẽ thành công trong kỷ nguyên của tác nhân AI tự động. Thách thức cho giới trẻ không phải là trở thành giống robot hoặc tránh công nghệ, mà là tìm ra cách tận dụng AI để khuếch đại những gì làm cho họ độc đáo là con người.
