#20 - Học được gì từ cuộc đua AI Mỹ-Trung dưới thời Trump 2.0?

Ngô Hoàng

Vào ngày 24 tháng 11 năm 2025, Tổng thống Mỹ Donald Trump đã ký Sắc lệnh hành pháp thành lập Genesis Mission (Sứ mệnh Khởi nguyên), đánh dấu một bước ngoặt quan trọng trong cuộc cạnh tranh công nghệ toàn cầu. Theo nội dung văn bản, đây là “nỗ lực quốc gia có tính lịch sử, có tầm quan trọng và tham vọng tương đương với Manhattan Project (Dự án Manhattan)” - dự án vũ khí hạt nhân giúp Mỹ trở thành một siêu cường sau Thế chiến II.

Sự so sánh này không phải là một nỗ lực thổi phồng sử dụng ngôn từ hoa mỹ. Michael Kratsios, cố vấn khoa học của Tổng thống Trump, khẳng định Genesis Mission là “nỗ lực huy động nguồn lực khoa học liên bang lớn nhất kể từ chương trình Apollo (Chương trình Apollo - chương trình đưa người lên Mặt Trăng)”. Quyết định trên phản ánh nhận thức sâu sắc về tính chất địa chính trị của cạnh tranh AI (trí tuệ nhân tạo): Mỹ đang trong cuộc đua giành ưu thế công nghệ toàn cầu, một lằn ranh quan trọng của khám phá khoa học và tăng trưởng kinh tế.

Diễn biến trên không thể tách rời sự trỗi dậy của Trung Quốc. David Sacks, giám đốc AI của chính quyền Trump, đã cảnh báo rằng Trung Quốc chỉ đang sau Mỹ 3 đến 6 tháng trong một số lĩnh vực AI then chốt. Dữ liệu từ Stanford University Artificial Intelligence Index Report 2025 (Báo cáo Chỉ số Trí tuệ Nhân tạo năm 2025 của Đại học Stanford) còn cho thấy Trung Quốc chiếm 22.6% tổng số trích dẫn nghiên cứu AI toàn cầu năm 2023, vượt xa châu Âu (20.9%) và Hoa Kỳ (13%). Đặc biệt, Trung Quốc nắm giữ 69.7% tổng số bằng sáng chế AI toàn cầu.

Tuy nhiên, Mỹ vẫn giữ ưu thế về chất lượng nghiên cứu với 50/100 bài báo AI được trích dẫn nhiều nhất thế giới, so với 34 của Trung Quốc. Về tài năng hàng đầu, năm 2022 có 42% các nhà nghiên cứu AI xuất sắc nhất thế giới làm việc tại Mỹ so với 28% ở Trung Quốc, điều đó cho thấy xu hướng thu hẹp khoảng cách đáng lo ngại so với con số 59% và 11% năm 2019.

Cấu trúc kỹ thuật

Sắc lệnh Genesis Mission được xây dựng dựa trên nền tảng American Science and Security Platform (Nền tảng Khoa học và An ninh Hoa Kỳ), do Bộ trưởng Năng lượng Chris Wright đề ra nhằm tích hợp toàn bộ nguồn lực của Bộ Năng lượng Mỹ thành một hệ thống thống nhất và bảo mật, bao gồm các thành phần then chốt như sau:

Nguồn tính toán hiệu suất cao: Hệ thống 17 phòng thí nghiệm quốc gia sở hữu một số siêu máy tính mạnh nhất hành tinh. Hệ thống Frontier (Biên giới) tại Oak Ridge National Laboratory (Phòng thí nghiệm Quốc gia Oak Ridge) đạt 1.206 exaflops (tỷ tỷ phép tính dấu phẩy động mỗi giây), Aurora (Cực quang) tại Argonne đạt 1.012 exaflops theo danh sách TOP500 tháng 11/2024. Tính đến Hè năm 2025, Mỹ sở hữu 39,7 triệu petaflops (triệu tỷ phép tính dấu phẩy động mỗi giây) năng lực tính toán AI, chiếm một nửa tổng năng lực toàn cầu. Để so sánh, hiện Trung Quốc chỉ có 400.000 petaflops, xếp thứ bảy thế giới, thậm chí thấp hơn Ấn Độ đang có 1,2 triệu petaflops.

Khung phân tích và mô hình AI: Các tác nhân AI (AI agents - chương trình AI tự động) có khả năng thiết kế, đánh giá và tự động hóa quy trình nghiên cứu. Theo ông Kratsios, hệ thống này sẽ tự động hóa thiết kế thí nghiệm, tăng tốc mô phỏng và tạo ra mô hình dự đoán cho mọi thứ từ gấp nếp protein đến động lực học plasma nhiệt hạch, rút ngắn thời gian khám phá từ nhiều năm xuống vài ngày hoặc vài giờ.

Truy cập dữ liệu bảo mật: Nền tảng cung cấp truy cập vào các tập dữ liệu khổng lồ được quản lý ở tầng liên bang, nguồn mở và được tạo ra thông qua năng lực tính toán của DOE (Department of Energy - Bộ Năng lượng Mỹ), tuân thủ các tiêu chuẩn phân loại, bảo mật và quyền sở hữu trí tuệ.

Mô hình các nền tảng chuyên biệt: Các mô hình nền tảng (foundation models - mô hình AI cơ sở có thể được tinh chỉnh cho nhiều tác vụ khác nhau) được tối ưu hóa cho nhiều lĩnh vực khoa học khác nhau, từ sinh học phân tử đến vật liệu tiên tiến.

Công cụ thực nghiệm tự động: Hệ thống phòng thí nghiệm robot có khả năng thực hiện thí nghiệm và sản xuất được điều khiển bởi AI.

Sắc lệnh nói trên còn quy định lộ trình triển khai cụ thể: Trong vòng 90 ngày, xác định nguồn lực tính toán; 120 ngày, xác định tập dữ liệu ban đầu; 240 ngày, đánh giá khả năng phòng thí nghiệm robot; và 270 ngày, chứng minh khả năng hoạt động ban đầu cho ít nhất một thách thức khoa học quốc gia.

Huy động khu vực tư nhân

Một trong những khía cạnh nổi bật của Genesis Mission là chiến lược hợp tác công-tư sâu rộng. NVIDIA, công ty dẫn đầu thị trường GPU (Graphics Processing Unit - bộ xử lý đồ họa, chip chuyên dụng cho tính toán song song và AI) cho AI, đã công bố các dự án đầy tham vọng với Bộ Năng lượng. Hệ thống Solstice (Ngày hạ chí/đông chí) sẽ có 100.000 GPU NVIDIA Blackwell (dòng chip thế hệ mới của NVIDIA) để hỗ trợ sứ mệnh khoa học của DOE. Hệ thống Equinox (Ngày xuân phân/thu phân) thứ hai sẽ bao gồm 10.000 GPU Blackwell dự kiến có sẵn vào năm 2026. Cả hai hệ thống đặt tại Argonne, mang lại tổng cộng 2.200 exaflops hiệu suất AI.

HPE (Hewlett Packard Enterprise - tập đoàn công nghệ máy tính doanh nghiệp) được lựa chọn cung cấp hai siêu máy tính Mission (Sứ mệnh) và Vision (Tầm nhìn) cho Los Alamos National Laboratory (Phòng thí nghiệm Quốc gia Los Alamos), dựa trên hệ thống HPE Cray Supercomputing GX5000 (dòng siêu máy tính Cray thế hệ 5000) làm mát bằng chất lỏng trực tiếp, trang bị NVIDIA Vera Rubin Superchips (chip siêu máy tính thế hệ mới của NVIDIA). Theo Trish Damkroger, Phó Chủ tịch HPE, siêu máy tính Mission sẽ nhanh hơn bốn lần so với hệ thống Crossroads (Ngã tư) hiện tại của LANL (viết tắt của Los Alamos National Laboratory).

Các nhà sản xuất như Cisco, Dell Technologies và Supermicro đang hợp tác với NVIDIA xây dựng cơ sở hạ tầng AI an toàn có khả năng mở rộng. Đây là một phần trong khoản đầu tư 370 triệu USD của DOE để đẩy nhanh khám phá khoa học và tăng cường an ninh quốc gia.

Tuy nhiên, vấn đề tài trợ vẫn còn mơ hồ: Sắc lệnh chưa công bố ngân sách cụ thể, và các quan chức Nhà trắng thừa nhận cần thêm sự hỗ trợ từ Quốc hội. Một quan chức cho biết chính quyền sẽ “tận dụng tất cả các nguồn lực sẵn có và với sự giúp đỡ của Quốc hội sẽ tiếp tục đầu tư số tiên ngày càng tăng”. Việc thiếu cam kết tài chính rõ ràng là điểm yếu tiềm ẩn khi Genesis Mission phải cạnh tranh với các lĩnh vực ưu tiên khác trong môi trường chính trị phân cực.

Tiềm năng đột phá từ y học đến năng lượng

Genesis Mission hứa hẹn tạo ra những đột phá trong nhiều lĩnh vực then chốt: Sắc lệnh đã xác định ít nhất 20 thách thức khoa học và công nghệ quốc gia, tập trung vào các lĩnh vực ưu tiên, trong đó bao gồm:

Y học chính xác và phát triển dược phẩm: AI đã chứng minh tiềm năng qua AlphaFold (chương trình AI dự đoán cấu trúc protein) của DeepMind (công ty nghiên cứu AI thuộc Google), dự đoán cấu trúc protein ba chiều với độ chính xác gần như hoàn hảo. Theo dự kiến nêu trong Genesis Mission, các nhà nghiên cứu có thể mô phỏng tương tác phức tạp giữa các phân tử thuốc và protein đích, rút ngắn thời gian phát triển thuốc từ hơn một thập kỷ xuống vài năm, tiết kiệm hàng tỷ USD và đưa phương pháp điều trị đến bệnh nhân nhanh hơn. Một quan chức Nhà trắng tuyên bố: “Nhiều bệnh ngày nay đang là án tử hình đáng tiếc nhưng chúng ta sẽ hiểu chính xác hóa học và sinh học của chúng để chống lại”.

Năng lượng nhiệt hạch: Động lực học plasma (khí ion hóa ở nhiệt độ cực cao) trong lò phản ứng nhiệt hạch thuộc hàng vấn đề phức tạp nhất trong vật lý hiện đại, với hàng triệu tham số tương tác phi tuyến. Các phương pháp mô phỏng truyền thống đòi hỏi hàng tuần hoặc hàng tháng tính toán. Các mô hình AI được huấn luyện trên dữ liệu từ National Ignition Facility (Cơ sở Đốt cháy Quốc gia - cơ sở nghiên cứu nhiệt hạch của Mỹ) và International Thermonuclear Experimental Reactor (Lò phản ứng Thực nghiệm Nhiệt hạch Quốc tế - ITER) có thể đưa ra dự đoán chính xác trong vài giờ, cho phép thử nghiệm hàng nghìn kịch bản để tối ưu hóa hiệu suất plasma.

Khoa học vật liệu: Việc phát hiện vật liệu mới với tính chất đặc biệt như siêu dẫn ở nhiệt độ phòng, pin mật độ cao hoặc màng lọc carbon hiệu quả truyền thống mất nhiều năm. Các mô hình AI có thể quét qua hàng triệu cấu trúc phân tử tiềm năng, dự đoán tính chất của chúng. Năm 2023, Google DeepMind phát hiện hơn 2,2 triệu cấu trúc tinh thể mới sử dụng AI, tăng gần gấp đôi số lượng vật liệu đã biết chỉ trong một dự án.

Khoa học dự báo khí hậu: AI xử lý khối lượng khổng lồ dữ liệu từ vệ tinh, mạng lưới cảm biến và mô hình khí hậu phức tạp để đưa ra dự báo chính xác hơn về biến đổi khí hậu khu vực, dự đoán thời tiết cực đoan và đánh giá tác động sinh thái dài hạn.

Các lĩnh vực khác bao gồm công nghệ sinh học, vật liệu quan trọng, khoa học thông tin lượng tử (quantum information science - nghiên cứu về máy tính lượng tử và mật mã lượng tử), và bán dẫn vi điện tử…

Những thách thức trước mắt

Genesis Mission đang đứng trước nhiều thách thức đáng kể, trước hết bao gồm:

Cạnh tranh nhân tài: Cuộc cạnh tranh giành tài năng AI toàn cầu đang ở mức chưa từng có, với các công ty công nghệ trả lương hàng trăm nghìn đến vài triệu USD hàng năm cho chuyên gia hàng đầu. Các phòng thí nghiệm quốc gia gặp khó khăn trong cạnh tranh về lương bổng với khu vực tư nhân. Theo tạp chí Fortune, Meta (công ty mẹ của Facebook) công bố Phòng thí nghiệm Siêu trí tuệ với 11 nhà nghiên cứu sáng lập đều được đào tạo bên ngoài nước Mỹ thì có 7 người sinh ra ở Trung Quốc. Điều đó cho thấy tầm quan trọng của tài năng quốc tế.

Năng lượng và môi trường: Theo Cơ quan Năng lượng Quốc tế (International Energy Agency - IEA), các trung tâm dữ liệu (data centers - hệ thống máy chủ lưu trữ và xử lý dữ liệu) chiếm 1,5% tiêu thụ điện thế giới năm 2024, dự đoán tăng gấp đôi vào 2030. Sự gia tăng có thể dẫn đến việc phải đốt nhiều nhiên liệu hóa thạch dẫn đến tăng hiệu ứng nhà kính. Đây là rủi ro chính trị cho Tổng thống Trump, đặc biệt sau khi Đảng Dân chủ giành chiến thắng trong các cuộc bầu cử Thống đốc bang gần đây, trong đó vấn đề năng lượng là trọng tâm.

Bảo mật và chia sẻ dữ liệu: Việc sử dụng dữ liệu công cộng bao gồm thông tin an ninh quốc gia cùng với siêu máy tính khu vực tư nhân đòi hỏi các biện pháp kiểm soát chặt chẽ. Khoa học phát triển nhờ chia sẻ và kiểm chứng độc lập, nhưng trong bối cảnh cạnh tranh địa chính trị gay gắt hiện nay, nhiều nghiên cứu có thể bị phân loại hoặc hạn chế truy cập.

Tích hợp hệ thống: Việc kết nối 17 phòng thí nghiệm quốc gia với các hệ thống máy tính, chuẩn dữ liệu và giao thức an ninh khác nhau đòi hỏi nỗ lực kỹ thuật và quản lý đáng kể. Sắc lệnh chỉ định Trợ lý Tổng thống về Khoa học và Công nghệ chịu trách nhiệm phối hợp các cơ quan thông qua Hội đồng Khoa học và Công nghệ Quốc gia (National Science and Technology Council - NSTC).

Chiến lược độc đáo của Trung Quốc

Mặc dù Sắc lệnh Genesis Mission của Tổng thống Trump thể hiện một tham vọng lớn, câu hỏi liệu chương trình có thể đảm bảo vị thế thống trị lâu dài của Mỹ vẫn phụ thuộc vào nhiều yếu tố phức tạp. Trung Quốc đã chứng minh khả năng huy động nguồn lực quy mô lớn: Theo Bloomberg tháng 11/2025, các công ty như DeepSeek, Alibaba và Moonshot đã phát hành các mô hình AI tiếp cận khả năng của các hệ thống hàng đầu từ Mỹ, được thúc đẩy bởi chính phủ đã đặt lãnh đạo AI là ưu tiên quốc gia tuyệt đối.

Mặc dù vậy, chiến lược của Trung Quốc cũng đối mặt thách thức nghiêm trọng. Theo Asia Times số tháng 10/2025, hiện có đến 80% công suất tính toán mới được xây dựng thông qua nỗ lực thúc đẩy trung tâm dữ liệu của chính phủ năm 2022 hiện đang nhàn rỗi. Chủ tịch Tập Cận Bình đã đưa ra cảnh báo gay gắt chống lại việc đầu tư quá mức vào AI, chỉ trích hiện tượng “neijuan” (nội quyển - thuật ngữ mô tả cạnh tranh lãng phí và sản xuất dư thừa) - cạnh tranh lãng phí và công suất sản xuất dư thừa.

Về phần cứng bán dẫn, Trung Quốc theo đuổi một chiến lược độc đáo dựa trên khối lượng thay vì chất lượng. Theo CNBC, “bí mật” của Trung Quốc nằm ở nguồn năng lượng dồi dào giá rẻ và các cụm chip khổng lồ từ Huawei (tập đoàn công nghệ hàng đầu Trung Quốc). Mặc dù riêng lẻ từng chip Ascend (dòng chip AI của Huawei) của Huawei không cạnh tranh được với Nvidia, lợi thế của Trung Quốc đến từ khả năng liên kết nhiều chip thành các cụm hiệu suất cao. Huawei CloudMatrix 384 (hệ thống cụm tính toán đám mây) kết nối 384 chip Ascend 910C để mang lại hiệu suất cạnh tranh với GB200 NVL72 (hệ thống chip AI thế hệ mới) của Nvidia.

Wendy Chang, nhà phân tích tại Viện nghiên cứu Trung Quốc Mercator (Mercator Institute for China Studies - MERICS), cho biết Trung Quốc phấn đấu tự cung tự cấp trên toàn bộ ngăn xếp AI (full AI stack - toàn bộ các lớp công nghệ từ phần cứng đến phần mềm AI) vì coi AI là công nghệ chiến lược cho an ninh quốc gia và kinh tế. Trung Quốc đã thực hiện các khoản đầu tư khổng lồ vào năng lượng xanh và đang nhanh chóng mở rộng cơ sở hạ tầng năng lượng hạt nhân. Một số chính quyền địa phương đang cung cấp trợ cấp giảm hóa đơn tiền điện cho các trung tâm dữ liệu sử dụng chip nội địa.

Các kịch bản khả dĩ và bài học cho Việt Nam

Đánh giá khả năng thành công của Genesis Mission đòi hỏi phải tính đến một vài kịch bản có khả năng xảy ra. Trong kịch bản lạc quan, các chương trình đã nêu nhận được tài trợ ổn định, thu hút nhân tài hàng đầu, tạo ra chuỗi đột phá trong y học, vật liệu, năng lượng và khí hậu. Những ứng dụng này củng cố lãnh đạo khoa học của Hoa Kỳ và tạo ra giá trị kinh tế đáng kể. Đồng minh được hưởng lợi từ chia sẻ có chọn lọc, tạo hệ sinh thái đổi mới dân chủ đối trọng mô hình nhà nước tập trung của Trung Quốc.

Trong kịch bản bi quan, Genesis Mission gặp khó khăn tương tự nhiều sáng kiến trước đây. Tài trợ bị gián đoạn do thay đổi ưu tiên chính trị. Tích hợp 17 phòng thí nghiệm mất nhiều thời gian hơn dự kiến. Cạnh tranh nhân tài khốc liệt khiến các cơ quan chính phủ không giữ chân chuyên gia hàng đầu. Trung Quốc tiếp tục đầu tư mạnh mẽ, khắc phục dần vấn đề công nghệ chip và đạt đột phá riêng.

Kịch bản khả dĩ nhất nằm ở giữa. Genesis Mission có thể đạt được thành công đáng kể trong một số lĩnh vực cụ thể, đặc biệt phát huy thế mạnh truyền thống của Hoa Kỳ như nghiên cứu cơ bản, hợp tác công-tư và đổi mới cởi mở. Chương trình có thể tạo ra đột phá quan trọng trong mô phỏng khoa học, thiết kế vật liệu và khám phá dược phẩm. Tuy nhiên, vị thế lãnh đạo toàn diện trong AI sẽ tiếp tục là cuộc cạnh tranh marathon phức tạp giữa nhiều trung tâm quyền lực.

Từ đó có thể rút ra một số bài học cho Việt Nam như sau:

Thứ nhất, về chiến lược quốc gia: Genesis Mission minh họa tầm quan trọng của cam kết chính trị ở cấp cao nhất. Việt Nam cần xác định AI không chỉ là công nghệ mà là vấn đề an ninh quốc gia và chủ quyền công nghệ đòi hỏi sự lãnh đạo trực tiếp từ lãnh đạo cấp cao.

Thứ hai, về huy động nguồn lực: Mô hình hợp tác công-tư của Genesis Mission cho thấy tầm quan trọng của việc kết nối doanh nghiệp công nghệ, các trường đại học nghiên cứu và cơ quan nhà nước. Việt Nam cần tạo cơ chế khuyến khích các công ty công nghệ hàng đầu như Viettel, FPT, VinGroup và các tập đoàn lớn đầu tư vào nghiên cứu AI cơ bản, không chỉ ứng dụng thương mại.

Thứ ba, về cơ sở hạ tầng: Trong khi Việt Nam không thể cạnh tranh với Mỹ các nước có công nghệ phát triển về quy mô siêu máy tính, có thể học hỏi chiến lược về “cụm chip” của Trung Quốc - tận dụng năng lượng rẻ từ các dự án thủy điện và than bộ để xây dựng cụm tính toán quy mô trung bình phục vụ nghiên cứu quốc gia.

Thứ tư, về dữ liệu: Genesis Mission nhấn mạnh tầm quan trọng của tập dữ liệu khoa học chất lượng cao được tích lũy qua nhiều thập kỷ. Việt Nam cần đẩy nhanh quá trình số hóa và chuẩn hóa dữ liệu trong các lĩnh vực then chốt như y tế, nông nghiệp, khí hậu, đô thị hóa - đây là nền tảng không thể thiếu cho bất kỳ chiến lược AI quốc gia nào.

Thứ năm, về nguồn nhân lực: Thay vì cạnh tranh trực tiếp với Mỹ, Trung Quốc và các nước phát triển khác về lương bổng, Việt Nam cần tạo động lực khác như cơ hội nghiên cứu có ý nghĩa quốc gia, môi trường học thuật tự do, và cơ chế cho phép nhà khoa học vừa làm việc cho nhà nước vừa tham gia dự án thương mại. Mô hình “phòng thí nghiệm quốc gia mở” cho phép hợp tác quốc tế là một hướng đi khả thi.

Cuối cùng về Ngoại giao công nghệ: Cuộc cạnh tranh Mỹ-Trung đang tạo ra cơ hội cho các quốc gia trung gian. Việt Nam cần định vị như cầu nối, vừa hợp tác với cả hai phe vừa xây dựng năng lực độc lập. Sáng kiến OpenAI for Countries (OpenAI cho các quốc gia - chương trình hỗ trợ các nước phát triển AI) cho thấy Mỹ sẵn sàng hỗ trợ các nước đồng minh bạn bè và quốc gia thân thiện với Mỹ - Việt Nam cần chủ động tham gia các chương trình này trong khi duy trì quan hệ với Trung Quốc.

Thành công cuối cùng của Genesis Mission sẽ không chỉ được đo bằng các chỉ số kỹ thuật đơn thuần. Như Bộ trưởng Chris Wright nhấn mạnh, mục tiêu cuối cùng là làm cho cuộc sống tốt đẹp hơn thông qua đổi mới thúc đẩy hiệu quả, giảm chi phí và giá cả thấp hơn. Đối với Việt Nam, bài học quan trọng nhất không phải là sao chép mô hình Mỹ, mà là hiểu rõ logic chiến lược đằng sau Genesis Mission để xây dựng con đường phát triển AI phù hợp với điều kiện và lợi ích quốc gia dài hạn trong bối cảnh cạnh tranh quyền lực toàn cầu ngày càng gay gắt.